Τα Αρχοντικά της Εράτυρας χτίστηκαν από οικογένειες με εισοδήματα που προέρχονταν από το εμπόριο και τη μετανάστευση. Τα παλαιότερα από τα αρχοντικά αυτά χρονολογούνται στον 18ο αι. και παρουσιάζουν ομοιότητες με τα σύγχρονά τους αρχοντικά της Σιάτιστας. Είναι διώροφα με κάτοψή σε σχήμα ορθογώνιο ή Γ.
Στο ισόγειο γύρω από τη λιθόστρωτη “μεσιά” βρίσκονται ο “στρωτός” (καθημερινό-καθιστικό δωμάτιο) και ένα δεύτερο δωμάτιο για τις βοηθητικές λειτουργίες του σπιτού, ενώ στην πίσω πλευρά του σπιτιού διαμορφώνεται το ημιυπόγειο και με λίγα ανοίγματα “κατώι”, όπου φυλάσσονται τα τρόφιμα. Η κουζίνα, ο φούρνος και οι χώροι υγιεινής βρίσκονται στο “μαγερείο’, ένα μικρό κτίσμα στην αυλή κοντά στο σπίτι.
Η ξύλινη σκάλα που βρίσκεται στη “μεσιά’ οδηγεί στον όροφο (το “ανώι”), όπου στις δύο μακρές πλευρές του διαμπερούς “λιακωτού” διαμορφώνονται τέσσερα δωμάτια από τα οποία ο “μπας-οντάς” είναι ο κύριος χώρος υποδοχής. Στα παλαιότερα σπίτια, οι στεγασμένες προεξοχές (“σαχνισιά”), που στηρίζονται σε φουρούσια, προβάλλουν συμμετρικά στα δύο άκρα της κύριας όψης και στο κεντρικό τμήμα της πίσω όψης.
Στα μεταγενέστερα σπίτια το “σαχνισί” , που διαμορφώνεται στη μέση της κύριας όψης του ορόφου, στηρίζεται σε ξύλινες κολώνες δημιουργώντας έτσι ένα ημιυπαίθριο χώρο μπροστά στην είσοδο, το “χαγιάτι”.
Ως δομικά υλικά χρησιμοποιούνται για το ισόγειο ακατέργαστες ασβεστόπετρες της περιοχής συνδεδεμένες με λάσπη και στον όροφο ελαφρότερα υλικά (τσατμάς) που δεν επιχρίζονται.
Το αρχοντικό του Μήλιου στην Εράτυρα
Τυπικό παράδειγμα των αρχοντικών της Εράτυρας είναι το σπίτι του Μήλιου που βρίσκεται προς τη βόρεια πλευρά του οικισμού. Οι τοιχογραφίες, που χρονολογούνται μετά τα μέσα του 19ου αι., είναι συγκεντρωμένες σε ένα δωμάτιο του ορόφου και εκτείνονται κατά μήκος μιας ζωφόρου κάτω από το ταβάνι.
Απεικονίζονται μέσα σε τοπίο ανθρώπινες και ζωϊκές μορφές καθώς και κτίρια. Οι στρατιωτικές ενδυμασίες των μορφών και η αλληλουχία, που φαίνεται να έχουν οι παραστάσεις, δηλώνουν ίσως τον αφηγηματικό χαρακτήρα των σκηνών και την πιθανή σχέση τους με γεγονότα της εποχής.
Το αρχοντικό του Παπαθεοδώρου στην Εράτυρα
Το αρχοντικό του Παπαθεοδώρου βρίσκεται κοντά στο “παζάρι”, την παλιά πλατεία του οικισμού. Πρόκειται για ένα μεγάλο οίκημα με ορθογώνια κάτοψη. Οι τοιχογραφίες του, που χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αι., εντοπίζονται σε ένα δωμάτιο του ισογείου (σήμερα επιχρισμένες) αλλά κυρίως στους χώρους του ορόφου.
Στα δύο δωμάτια του ορόφου παριστάνονται φυτικά και άλλα διακοσμητικα θέματα, καθώς και κτίρια μέσα σε κυκλικά μετάλλια, που θυμίζουν κεραμεικά διακοσμητικά πιάτα. Στον κεντρικό χώρο (“λιακωτό”) αναπτύσσεται σε ζωφόρο κατά μήκος του επάνω μέρους των τοίχων, φανταστικό τοπίο με ογκώδη και ιδιόμορφα αρχιτεκτονήματα όπου συνυπάρχουν ζωϊκές και ανθρώπινες μορφές.
Το αρχοντικό του Δελήβαση στην Εράτυρα
Το σπίτι του Δελήβαση βρίσκεται κοντά στο σπίτι του Λαζαρίδη και παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά του μεταγενέστερου τύπου σπιτιού με το “χαγιάτι” στην πρόσοψη. Οι τοιχογραφίες του χρονολογούνται στο 1878. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του παράσπιτου που χρησιμοποιούνταν ως ξενώνας.
Στους τοίχους του απεικονίζονται, μέσα σε πλαίσια με μπαρόκ διακοσμητικά, τα πορτραίτα των τεσσάρων θυγατέρων του ιδιοκτήτη. Οι μορφές με ευρωπαϊκά ρούχα και χτενίσματα κρατούν από ένα χαρακτηριστικό αντικείμενο: βεντάλια, γράμμα, ανθοδέσμη, κλουβί με καναρίνι. Οι παραστάσεις, αν και είναι έργο λαϊκού ζωγράφου, διέπονται από τις αρχές της ευρωπαϊκής ζωγραφικής.
Τα δικαιώματα των φωτογραφιών ανήκουν στον Εκδοτικό οίκο ΜΕΛΙΣΣΑ – βιβλίο ΕΡΑΤΥΡΑ
