Σε αριθμό υπερέχουν τα ιστορικά και κλέφτικα (κυρίως επιτραπέζια ή τσάμικα), που είναι και τα πιο παλιά. Ξεκινούν από τα ακριτικά (λίγα τον αριθμό, π.χ. το ‘Σήκω σιαπάνω Γιάννο μου’) , Τα περισσότερα έρχονται από την εποχή της πρώιμης Τουρκοκρατίας (παιδομάζωμα, π.χ. ‘Χατζήνα’) και μετά, με κορύφωση τον 19 ο αιώνα, οπότε εξυμνούν κλεφταρματωλούς, πανελλαδικά γνωστούς (Κολοκοτρωναίοι, Μ. Μπότσαρης) ή τοπικούς (π.χ. Ζιάκας, Νταβέλης, Ναούμης). Εξυμνούν όλους τους εθνικούς αγώνες, με τελευταία αναλαμπή τον Μακεδονικό Αγώνα (Λούκας, Παύλος Μελάς). Είναι η ζωντανή προφορική παράδοση της ιστορία του τόπου μας, ίσως των τελευταίων χιλίων χρόνων, που μεταδιδόταν με παραλλαγές από μάννα σε γιό και από παππού σε εγγονό. Τα πιο πολλά είναι επιτραπέζια και τραγουδιόνταν στα διάφορα γλέντια και αρραβώνες. Υπάρχουν όμως και αρκετά Τσάμικα. Ορισμένα τραγούδια είχαν ειδική χρήση, π.χ. στην Γαλατινή και στην Σιάτιστα, οι ‘Κολοκοτρωναίοι’ τραγουδιούνται από το σόι του γαμπρού όταν επισκέπτεται το σπίτι της νύφης για το γλέντι του αρραβώνα. Τα τοπωνύμιά τους καλύπτουν γεωγραφικά μία ευρύτατη περιοχή: Πόλη, Άγιοι Τόποι, Βλαχιά, Μακεδονία, Θεσσαλία, Αλβανία, Ήπειρο, Στερεά Ελλάδα, νησιά του Αιγαίου, πράγμα που δείχνει ότι η Δυτική Μακεδονία είχε έντονους οικονομικούς δεσμούς με τις περιοχές αυτές. Όλως περιέργως, την τιμητική τους έχουν τα τραγούδια που αφορούν καράβια. Αυτό μάλιστα συμβαίνει σε μία καθαρά ηπειρωτική περιοχή, της οποίας, μέχρι πρόσφατα, πολλοί κάτοικοι δεν είχαν δει ποτέ θάλασσα. Από άποψη εθνικοτήτων, στα τραγούδια αναφέρονται οι Έλληνες (φυσικά), οι Τούρκοι, οι Αρβανίτες, οι Αρμένηδες, οι Εβραίοι. αλλά ποτέ οι Σέρβοι ή οι Βούλγαροι (ούτε καν στα τραγούδια του Μακεδονικού αγώνα). Οι πιο πολλές αναφορές στις άλλες εθνικότητες είναι μάλλον αρνητικές/υποτιμητικές, λόγω της εθνικής ή θρησκευτικής αντιπαλότητας. Μην βιαστείτε να κατατάξετε τα τραγούδια αυτά στον ίσως υποτιμητικό τίτλο ‘αμανέδες’. Έχουν ποικιλία ήχων και ρυθμών, που συγκινούν τους γνώστες και παραπέμπουν κατ’ ευθείαν στην Βυζαντινή εκκλησιαστική και λαϊκή μουσική. Η κατηγορία αυτή αποτελεί και την προσωπική μου προτίμηση. Ακολουθούν σε αριθμό τα τραγούδια της αρραβώνας και της Πασχαλιάς, που ήταν κυρίως χορευτικά (συρτά), μιας και δεν χρησιμοποιούνταν ορχήστρες (κλαρίνα) ούτε στην αρραβώνα ούτε το Πάσχα. Αντίθετα, στον γάμο (χαρά), η μουσική ήταν κυρίως ορχηστρική (κλαρίνα/χάλκινα).
Μερικά τραγούδια του αρραβώνα που τραγουδιόνταν στην αρχή του γλεντιού, όταν ‘προσκυνούσε’ η νύφη, είναι επιτραπέζια, για λειτουργικούς λόγους. Έχουμε και μερικές ιδιαιτερότητες, π.χ. είναι απορίας άξιο ότι ο ‘Χριστόδουλος’, που τραγουδιέται στην Εράτυρα από το σόι του γαμπρού όταν επισκέπτεται το σπίτι της νύφης για το γλέντι του αρραβώνα, αναφέρεται στους Εβραίους που ποτέ δεν πάτησαν το πόδι τους στην περιοχή. Τα υπόλοιπα τραγούδια είναι γρήγορα και εύπεπτα. Τα Πασχαλινά τραγουδιούνταν και χορεύονταν αποκλειστικά από τις γυναίκες. Είναι και τα πρώτα που έσβησαν σταδιακά, ήδη από την δεκαετία του 50, για άγνωστο, σε μένα, λόγο. Πολλά σε αριθμό είναι και τα σκωπτικά Αποκριάτικα (‘γνωμ’κά’ στην τοπική διάλεκτο). Ας συγχωρήσουν οι ακροατές την ελευθεριότητα λόγου όλων των τραγουδιστών (εμού συμπεριλαμβανομένου), την καλεί το έθιμο της Αποκριάς. Αυτή είναι και η μόνη κατηγορία δημοτικού τραγουδιού που είναι ακόμη ζωντανή στην Δυτική Μακεδονία, με παραγωγή νέων σκωπτικών ή/και ελευθέριων τραγουδιών κάθε χρόνο. Ένα πολύ χαρακτηριστικό πρόσφατο τραγούδι (2008) σατιρίζει την ακρίβεια και τον Καραμανλή με πολύ καυστικό και εύστοχο τρόπο. Τα τραγούδια αυτά είναι σωστό, αλλά τεχνικά δύσκολο, να καταγραφούν με καλή ποιότητα εγγραφής στον φυσικό τους χώρο (γύρω από την κλαδαριά όπου τραγουδιούνται σε χορό). Εξίσου δύσκολη είναι και η ψηφιακή επεξεργασία τους, με αποτέλεσμα πολλά να περιέχουν θορύβους και Αντίθετα, λίγα σχετικά είναι τα τραγούδια του Δωδεκαήμερου (Κόλιαντα και Σούρβα). Μην ξεχνούμε ότι τις μέρες αυτές τα κλαρίνα (και παλιότερα και οι γκάιντες) είχαν την τιμητική
Έχουμε επίσης αρκετά ερωτικά τραγούδια. Τα παλιότερα είναι επιτραπέζια με όμορφους στίχους και αργούς Βυζαντινούς ρυθμούς. Τα νεώτερα (του 20 ου αιώνα) είναι λόγια ή καντάδες, έντονα επηρεασμένες από την μουσική των πόλεων.
Αρκετά δημοτικά τραγούδια της παρούσας συλλογής. τραγουδιούνται μόνο στην Εράτυρα, ίσως και σε μερικά γειτονικά της χωριά/πόλεις (π.χ. Σιάτιστα, Γαλατινή, Βλάστη, Πελεκάνος, Σισάνι, Νάματα). Η τοπική όμως χρήση των τραγουδιών μπορεί να διαφέρει. Πολλά τραγούδια τραγουδιούνται στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας και αρκετά είναι πανελλαδικά (με ή χωρίς παραλλαγές στα λόγια και στο μουσικό στυλ).
Μελλοντικός στόχος είναι η ολοκλήρωση της καταγραφής, η ανάδειξη των τραγουδιών με ολοκληρωμένη αποκατάσταση ή επανεγγραφή και η μουσικολογική μελέτη αυτού του πλούσιου μουσικού υλικού καθώς και η καταγραφή της ορχηστρικής μουσικής (κλαρίνα, χάλκινα). Γίνεται έκκληση στους Ερατυρείς (ιδιαίτερα τους παλιότερους) που ξέρουν σπάνια τραγούδια ή έχουν παλιές κασέτες/πομπίνες με μουσική ή τραγούδια να με ειδοποιήσουν (Ι. Πήτας, τηλ/φαξ 2310-996304, pitas@aiia.csd.auth.gr) ή να μου στείλουν τα τραγούδια αυτά σε οποιαδήποτε μορφή, ώστε να τα συμπεριλάβουμε στον παρόντα διαδικτυακό τόπο.
Πολύτιμη μπορεί να είναι η βοήθεια των Ερατυρέων του εξωτερικού επειδή είχαν την τεχνική δυνατότητα (μαγνητόφωνα) να κάνουν καταγραφές τουλάχιστον από την δεκαετία του 60, ίσως και νωρίτερα, κατά τις επισκέψεις τους στο χωριό ή σε γάμους και σε γλέντια. Εκτός αυτού, όπως και ο ίδιος διαπίστωσα στον Καναδά και την Αργεντινή, οι παλιότεροι Έλληνες του εξωτερικού (και φυσικά και οι Ερατυρείς) κρατούν τα έθιμα και ιδιαίτερα την μουσική παράδοση σχεδόν αναλλοίωτη, όπως την άφησαν όταν έφυγαν τις δεκαετίες του 50 και του 60, όταν ακόμα η τοπική μουσική παράδοση ήταν ακμαία.
Τίτλοι τραγουδιών που δεν έχουν καταγραφεί ηχητικά μέχρις στιγμής ή έχουν καταγραφεί μερικώς και πρέπει να καταγραφούν είναι κυρίως Αποκριάτικα, της ξενητιάς, μοιρολόγια, νανουρίσματα καθώς και τα παρακάτω τραγούδια: -Αετός καθότανε -Αμπέλι αμπελάκι μου -Ανάθεμα που φύτευε το κλήμα στην αυλή σου -Αντώνης γυροβόλησε -Απόψε δεν κοιμήθηκα και σήμερα νυστάζω -Αρμένου γιός παντρεύτηκε -Αφράτο μου προζύμι και καλό μ άλευρι -Βαλαντωμένη μου καρδιά και πικραμένο χείλι -Βαριανταριάζουν τα βουνά και ο ήλιος σκοτεινιάζει (Ο Καπετάν Γαρέφης) -Βασιλικός -Δεν είναι κρίμα κι άδικα, δεν είναι αμαρτία (Βασίλω) -Δεν έχω τινος να του ειπώ το ντέρτι της καρδίας μου -Δεν τόξερα πατέρα μου που ξόδιαζες για μένα -Διώξε με μάνα μ’ διώξε με, με ήλιο με φεγγάρι (Η Ελαφίνα) -Δυό καροφύλια τζιάνουμ’ , σ’ένα κλωνάρι -Δώδεκα χρόνους έκανα στους κλέφτες καπετάνιος -Έβγα πεθερίτσα να δεις τα νιόγαμπρα -Εβγάτε αγόρια στο χορό, κορίτσια στα τραγούδια -Εκει πέρα κι αντίπερα σε μαρμαρένιο αλώνι (Τραγούδι του θέρου) -Έλα ύπνες απ τ αμπέλια -Εμ κι από πίσω απ τα καλύβια -Εμένα η μάνα μ’ είχεν μόναχη -Ένα Σάββατο το πρωί πήρα το όργανό μου -Ένα κορίτσι κάθονταν σ αρχοντικό κρεβάτι -΄Ενας νοικοκύρης και ένας καλός αφέντης -Εσείς πουλιά κι αηδόνια, ψηλά όπου πετάτε -Ήρθε η ώρα για να φύγω, δεν μπορώ να ταποφύγω -Ήρθιν η Τετάρτη απ να μην έρχονταν -Θα σε ρωτήσω πεθερά και σένα δόλια μάνα -Θεόδωρος την αυλή -Καλημέρα σ μανίτσα μου -Καράβι καραβάκι που πας γιαλό γιαλό -Κάτω στα Ιεροσόλυμα στον όμορφο τον τόπο -Κίνα αηδονάκι μου καλό, σύρε και πάνε στο καλό -Κίνησαν τα καράβια τα ζαγοριανά -Κλάψε με μάνα -Κόρη μ’ που υφαίνεις το πανί -Κόρην αγαπώ ξανθιά γαλανομάτα -Μαζεύτηκαν οι όμορφες -Μάνα μ’ δεν θέλω κλάματα, δεν θέλω μοιρολόγια (Του Καπετάν Λεωνίδα) -Μας ήρθαν Πασχαλόγιορτα -Μαύρα μου πουλιά και άσπρα μου χελιδόνια -Μαυρομεδέρνει η μάνα μου για ταπεινά, για σιγανά -Με πρόσταξε η συντροφιά -Μέσα στου παπά τ αμπέλι -Μηλίτσα πούσαι στο γκρεμό -Μη μ’ αρραβωνιάζεις ‘κόμα, -Μία καλομάνα πόχει πολλά παιδάκια -Μία κόρη μία Γραφιώτισσα -Μία μάνα εξεκίνησε στα ξένα για να πάει -Μία μάνα πούχει έναν υιγιό στα ξένα μην τον στέλνει -Μια μέρα στο Παζάρι μια νέα σουλατσάρει με βλέμμα σοβαρό -Νάνι νάνι νάνι του, ώσπου να ρθει η μάνα του -Ν αφήκουμι τα ψέμματα, να πούμε καμμιά αλήθεια -Νύσταξαν τα ματάκια μου, κοιμάται η καρδιά μου -Ξένε μ’ σαν πάς να παντρευτείς, έλα και ρώτα εμένα -Οι κακές οι συνυφάδες περπατούν και μ’ αναφέρουν -Όλα τα άστρα σκοτεινά -Όλα τα πουλάκια ζυγά-ζυγά -Όλες οι νιές παντρεύονται και πάιρνουν παλληκάρια -Όσα άστρα έχει ο ουρανός και φύλλα από τα δέντρα (νάχτι) -Ου παπάς απο τη βιά του -Πανηγύρι γίνονταν πάνω στον ΑηΘανάση -Πέρα εκεί πέρα αντίπερα σε μαρμαρένιο αλώνι -Πέρα στα Γιάννινα κόρη εκαθόνταν -Ποιός διάλεξε την νύφη -Ποιός είδε πράσινο δεντρί -Πουλάκι είχα στην αυλή -Πουλάκι ξένο ξενητεμένο, πουλί χαμένο κι αλαργινό -Σ’αφήνω στην καλονυχτιά, πέσου γλυκά κοιμήσου -Σ’ όσα κάστρα πήγα και αν περπάτησα (Κάστρο της Ουγράς) -Σε τούτο το καυκιόπουλο θέλω να πιώ πέντε έξι (Της Μπάγκας τα γκιντέρια) -Σήκω μανούλα μου γλυκειά κι αγνάντεψε τον ήλιο -Σήμερα είναι Πασχαλιά, σήμερα Χριστός Ανέστη -Σκίζω ρίζω το λεμόνι -Στα μάρμαρα στα μάρμαρα -Στέκω ορθός και συλλογιέμαι -Στο βουνό μία βοσκοπούλα έβοσκε τ’ αρνιά -Στην Προύσα σφάζουνε αρνιά, στην Πόλη τα κριάρια και στον Σαγγάριο ποταμό σφάζονται παληκάρια -Στου παιδιού μου την χαρά μ όργανα και με βιολιά -Ταριρί και ταριρούδια, τα παιδιά μ θέλουν τραγούδια -Ταριρίμ λαλούν τα πλιά -Τζιτζικας θέλω να γενώ, νάρχομαι στην αυλή σου -Τις τρανές τις αποκρές χιριτιούντι νιές κι γριές -Το διάβολο έχω βρεί με μια γειτονοπούλα -Το δράκο επλέκαμι κι αφέντης κονομιέται -Το κέντημα είναι γλέντημα (Η παπαδοπούλα) -Το μάθατε το νέο που έγινε την Κυριακή (Σιαπέρας) -Τον δρόμο μανα μου τον ξέρεις -Τρανός χορός -Τρείς μήνες έχει η άνοιξη και τρεις το καλοκαίρι -Του Ντιμηρ τα παληκάρια -Του παιδιού μου τον γάμο τον χειμώνα δεν τον κάνω -Τώρα το φθινώπορο -Χρυσός αιτός ήρθιν κι έκατσιν στη μέση από την πιρουγλιά -Αετός καθότανεΑμπέλι αμπελάκι μου -Ανάθεμα που φύτευε το κλήμα στην αυλή σου -Αντώνης γυροβόλησε -Απόψε δεν κοιμήθηκα και σήμερα νυστάζω -Αρμένου γιός παντρεύτηκε
Ειδική μνεία πρέπει να γίνει για τους συντελεστές της παραγωγής αυτής, ιδιαίτερα στους τραγουδιστές αλλά και στους φοιτητές της κατεύθυνσης Ψηφιακών Μέσων του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Τμήματος Πληροφορικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που ψηφιοποίησαν και αποκατέστησαν ψηφιακά τα τραγούδια. Αν τυχόν έχει παραληφθεί κάποιο όνομα, μπορεί να συμπεριληφθεί στον παρακάτω κατάλογο, σε συνεννόηση με τον κο Ι. Πήτα. Τραγουδούν: Α. Γκαμάγκαρης, Α. Βρογγιστινού, Λ. Λάμπρου, Σ. Σιζιόπκου, Κ. Ανδρεάδη, Α. Μπόζιου, Π. Μπόζιος, Ν. Μπάτζιος, Γ. Τσιόρκα, Α. Λάμπρου, Ν. Θεοχάρης, Ε. Χασιώτη, Ι. Καραμάνης, Κ. Καραμάνης, Κ. Σιζιόπκος, Ι. Λάμπρος, Μ. Ψώρας, Ν. Τσιάρας, Ι. Μακρογιάννης, Γ. Γρηγοριάδης, Κ. Στρέμπα, Μήλιου, Ι. Πήτας, χορωδία Καταγραφή: Α. Γιομπλιάκη, C. Glauser, Α. Λάμπρου, M. Ρίζου, Ι. Πήτας, Κ. Σιζιόπκος, Τάκης Σαμαράς (Ρ.Σ. Μακεδονίας), Β. Στρέμπας. Ψηφιοποίηση: Δ. Ζώτος, Ν. Σιδηρόπουλος Επιμέλεια ψηφιακής αποκατάστασης: K. Κοτρόπουλος, Ι. Παναγάκης, Ν. Σιδηρόπουλος. Ψηφιακή αποκατάσταση: Δ. Ζώτος, Ι. Καψούρας, Θ. Κούντριας, Ι. Παναγάκης, Ν. Ρουσσής, Κ. Τζιμούλη, Ν. Χαριτίδης, Ν. Σιδηρόπουλος. Εξώφυλλο, διαδικτυακός τόπος: Δ. Σπάχος, Χ. Σαγώνας. Κανάλι YouTube: Ρ. Τζίμας. Η μεταφορά της συλλογής στο YouTube έγινε το 2016 από τον μεταπτυχιακό φοιτητή κο Ρ. Τζίμα της κατεύθυνσης Ψηφιακών Μέσων του ΠΜΣ του τμήματος Πληροφορικής ΑΠΘ, στα πλαίσια του μαθήματος ‘Κοινωνικά μέσα’. Επειδή η εργασία ήταν πειραματική (και συμμετείχαν άτομα που δεν είχαν άμεση σχέση με την Δ. Μακεδονία), τυχόν προτάσεις για την βελτίωση της σχέσης οπτικού και ακουστικού υλικού είναι ευπρόσδεκτες. Η καταγραφή και επεξεργασία των τραγουδιών έγινε χωρίς κερδοσκοπικό στόχο.
Τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στους τραγουδιστές και στους συντελεστές της παραγωγής. Μπορούν όλοι να κατεβάζουν τα τραγούδια μέσω διαδικτύου. Σύλλογοι και άλλοι μη κερδοσκοπικοί φορείς μπορούν να διαθέτουν τα τραγούδια μέσω CD ή DVD για μη κερδοσκοπικούς σκοπούς, ακολουθώντας τις κείμενες διατάξεις, αφού ειδοποιήσουν πρώτα τον γενικό επιμελητή (Ι. Πήτας, τηλ/φαξ 2310-996304, pitas@aiia.csd.auth.gr) και χρησιμοποιήσουν τα εξώφυλλα/εσώφυλλα που υπάρχουν στη διαδυκτιακή σελίδα και αναφέρουν τους τραγουδιστές, τους συντελεστές της παραγωγής και ότι πρόκειται για επιμέλεια της κατεύθυνσης Ψηφιακών Μέσων του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Τμήματος Πληροφορικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Καλό άκουσμα και (για τους μερακλήδες) καλό χορό.
Ι. Πήτας
Γενικός επιμελητής της έκδοσης
