Οι Αγιογράφοι του Αγ. Γεωργίου

Συμπεράσματα και υποθέσεις

ΣΤΡΕΜΠΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

 

Ο ναός

Ο Άγιος Γεώργιος, ο κεντρικός ναός της Εράτυρας, έχει ομορφιά και αξία τόσο για το μοναδικό του Τέμπλο όσο και για τις αγιογραφίες (τοιχογραφίες και εικόνες) που τον κοσμούν. Οικοδομήθηκε από το 1832 έως το 1844, τα χρόνια της ανασυγκρότησης της Σέλιτσας απο τον “χαλασμό”, τον οποίο υπέστη η κωμόπολη στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Αρχιτέκτονας του ναού ήταν ο σελιτσιώτης Αναστάσιος Κώ(ν)στα.

Οι αγιογραφίες

Ο ναός είναι κατάγραφος, όχι μόνο με αγιογραφίες, αλλά και με φυτικές διακοσμήσεις ακόμη και στους κίονες, δημιουργώντας, μαζί με το χρυσό τέμπλο, ένα πολύχρωμο εικαστικό σύνολο, οργανικά δεμένο με την αρχιτεκτονική. Η θεματολογία είναι ιδιαίτερη και ενίοτε πρωτοπόρα στον 19ο αι. Από την συγκριτική μελέτη γραπτών πηγών και τεχνοτροπίας βάσιμα μπορούμε να καταλήξουμε ότι στον Αγ. Γεώργιο της Εράτυρας έχουν ζωγραφίσει όλοι οι σημαντικοί ζωγράφοι της Εράτυρας του 19ου αι. Η τέχνη τους εδώ συνοψίζει, ολοκληρώνει και ανακεφαλαιώνει τις αναζητήσεις και τα επιτεύγματά τους.

Οι Σελιτσιώτες αγιογράφοι

Τουλάχιστον από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι, με κέντρο αρχικά το μοναστήρι του Αγ. Αθανασίου, εμφανίζεται στην Εράτυρα “σχολή” αγιογράφων, οι οποίοι έχουν αφήσει έργα τους στον ευρύτερο μακεδονικό χώρο. Οι αγιογράφοι αυτοί, σε όσμωση με το λόγιο περιβάλλον της Σέλιτσας του εμπορίου, των Σχολείων, του ελληνικού πολιτισμού και των ανοιχτών οριζόντων και σε άμεση επαφή και αλληλεπίδραση με το αγιογραφικό κέντρο του Αγ. Όρους, δημιουργούν αναγνωρίσιμη τεχνοτροπία. Δυστυχώς μέχρι σήμερα έχει προχωρήσει ελάχιστα η μελέτη του έργου τους, ώστε να αποκτήσουν την θέση που τους αρμόζει στην ιστορία της ελληνικής ζωγραφικής. Όμως, κατ’ ευτυχή συγκυρία, τα περισσότερα και τα σημαντικότερα έργα τους σώζονται, είτε ως τοιχογραφίες είτε ως εικόνες, στους ναούς της ίδιας της Εράτυρας. Τεράστιος πλούτος! Οι τρεις σημαντικότερες μορφές αγιογράφων της Εράτυρας είναι συνοπτικά:

Γεώργιος Μανουήλ

Πρέπει να γεννήθηκε γύρω στο 1780. Ίσως το 1804 να ζωγραφίζει ως νέος ζωγράφος ορισμένες από τις δεσποτικές εικόνες στο τέμπλο του Αγ. Αθανασίου, όπου πιθανολογώ ότι μαθήτευσε στην ζωγραφική τέχνη. Στην Μονή του Τιμίου Προδρόμου της Βέροιας, δύο Δεσποτικές εικόνες (Παναγίας, Ι. Προδρόμου) εξαιρετικής τέχνης, χρονολογούμενες το 1808, δείχνουν δική του τεχνοτροπία. Το 1817, μαζί με τον Παπαζήκο, ζωγραφίζουν τις Δεσποτικές εικόνες στην Ι. Μ. Βουνάσας Γρεβενών. 1816-1825, πιθανός ζωγράφος στον Αϊνικάνορα. Το 1821 ζωγραφίζει εικόνες και τέμπλο στο μοναστήρι της Παναγίας στο Σισάνι. Ίδιας τέχνης είναι και το τέμπλο του εξωκκλησιού του Αϊγιάννη στην Εράτυρα. Το 1835, μαζί με τον γιό του Μανουήλ, τον νάρθηκα στην μονή Αγ. Νικάνορος Ζάβορδας και το παρεκκλήσι του Ασκηταριού. 1838 έως 1843, μαζί με τον γιό του Μανουήλ αφήνει εικόνες και επιγραφές στην Ημαθία (Νάουσα, Μονή Δοβρά, Γιδά, Παλαιός Μυλότοπος). Το 1845 στον μητροπολιτικό ναό του Αγ. Δημήτριου στο Μοναστήρι αγιογραφούν την είσοδο, ενώ το 1846 τις εικόνες του τέμπλου, το οποίο και επιχρυσώνουν. Εκατοντάδες έργα του σώζονται στις περισσότερες εκκλησίες της Εράτυρας. Το 1853-54 επισκέπτονται άλλη μια φορά τον Άθωνα. Ο γιος του Μανουήλ το 1854 ζωγραφίζει τον προνάρθηκα στο Καθολικό της Μονής Μεγίστης Λαύρας, όπου με υπερηφάνεια υπογράφει Μανουήλ Γεωργίου εκ χώρας Σελίτζης. Ο Μανουήλ δρα ως αγιογράφος τουλάχιστον ώς το 1866.

Παπαζήκος

Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του γιου του, πρέπει να γεννήθηκε γύρω στο 1780. Σύγγαμβρος του προηγούμενου Γ. Μανουήλ. Το 1817, μαζί με τον Γ. Μανουήλ, ζωγραφίζουν τις Δεσποτικές εικόνες στην Ι. Μ. Βουνάσας Γρεβενών. Υπάρχουν ενυπόγραφες εικόνες του στην Εράτυρα. 1851-52 ζωγραφίζει σε ναούς της Καστοριάς μαζί με τον γιό του Δημήτριο, που πεθαίνει πρόωρα εκεί. 1853-54 επισκέπτεται τον Άθωνα (για “ενημέρωση”) μαζί με τον Γ. Μανουήλ. Το 1860 ζωγραφίζει στην Κλεισούρα. 18/2/1873, πεθαίνει υπέργηρος.

Παπαθωμάς Οικονομίδης (πρωτοσύγκελος Αγαθάγγελος)

Στερνοπαίδι του Παπαζήκου, γεννιέται 15/5/1844. Το 1860 ζωγραφίζει στην Κλεισούρα μαθητευόμενος με τον πατέρα του. Το 1869 χειροτονείται ιερέας και το 1880 λαμβάνει το αξίωμα του πρωτοσύγκελου. Αφήνει (και) ενυπόγραφα έργα σε άλλες εκκλησίες της Εράτυρας, ενώ δραστηριοποιείται κυριαρχικά στα κοινά της κωμόπολης. Το 1909 εκδίδει τα Απομνημονεύματά του, σε λόγια καθαρεύουσα, με πολύτιμες πληροφορίες για τους ζωγράφους μας, για την ιδέες του, όχι όμως για τον Αγ. Γεώργιο. Πεθαίνει το 1926.

Οι μέχρι τώρα ασαφείς πληροφορίες

Δυστυχώς, ενώ οι σελτσιώτες αγιογράφοι έξω απ’ την πατρίδα τους υπέγραφαν τα έργα τους, στον τόπο τους δεν υπέγραψαν, είτε από μετριοφροσύνη είτε επειδή το θεώρησαν αυτονόητο. Ο Αθ. Γιομπλάκης, στηριζόμενος σε αβέβαιη ανάγνωση της κτητορικής επιγραφής εξωτερικά του ιερού, αποδίδει τη ζωγραφική του ναού σε ζωγράφο με τα αρχικά Ζ. Π. Ν. Σε άλλο σημείο του βιβλίου του Η ΕΡΑΤΥΡΑ αποδίδει τις τοιχογραφίες στον Παπαθωμά στηριζόμενος στην περιγραφή περιηγητή του 1905-’06 (Χατζηκυριακού), ότι το ανέφερε ο ίδιος ο “σεβάσμιος λευΐτης”. Η πρώτη εκδοχή δεν στέκει. Το σχετικό σημείο της επιγραφής σήμερα είναι δυσανάγνωστο και ζωγράφος Ζ.Π.Ν. δεν αναφέρεται ούτε υπογράφει πουθενά αλλού. Εξάλλου είναι εμφανές ότι στο σύνολο της ζωγραφικής του Αγ. Γεωργίου δούλεψαν πολλά “χέρια”. Η δεύτερη είναι, εν μέρει, ορθή.

Ένα πλαίσιο

Η αγιογράφηση του ναού πρέπει να ξεκινάει μετά το 1844 και να συμπληρώνεται το κύριο μέρος της πριν το 1870. Οι δεσποτικές εικόνες δεν αποκλείεται να ετοιμάστηκαν και πριν το 1844. Ο σταυρός στην κορυφή του τέμπλου φέρει χρονολογία 1846, τοποθετήθηκε όμως στη θέση του όταν ολοκληρώθηκε το τέμπλο μετά το 1860. Το δεξιό βημόθυρο υπέγραφε το 1849 ο Παπαζήκος. Εκείνη την περίοδο στην Εράτυρα υπάρχουν οι ζωγράφοι Γ. Μανουήλ (με τον γιο του) και Παπαζήκος (με τον γιο του Δημήτριο έως το 1851). Μετά το 1861 θα μπορούσε να συμμετέχει και ο νεότατος Παπαθωμάς. Προδήλως οι αγιογραφίες έγιναν από διαφορετικά συνεργεία και ολοκληρώθηκαν σε δεκαετίες. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε και την περίπτωση ακόμη και στον ίδιο άγιο να δούλεψαν περισσότεροι του ενός ζωγράφοι, όπως συνηθίζονταν, δεδομένης και της στενής οικογενειακής τους σχέσης. Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να ξεδιπλώσουμε τον μίτο.

Έργα του Γ. Μανουήλ

εικ.1. Γ.Μανουήλ: Ο Αρχ. Μιχαήλ Μπαίνοντας απο την κύρια βόρεια πύλη βλέπουμε εξωτερικά τους αρχαγγέλους Μιχαήλ (εικ.1) και Γαβριήλ – εξαιρετικής τέχνης – και τους Αγ. Γεώργιο και Αγ. Δημήτριο. Εδώ υπάρχει υπογραφή με αρχικά: Γ. Μ. 1850 (εικ.2). Άρα Γ[εώργιος] Μ[ανουήλ]. Η σύγκριση με τον Αγ. Δημήτριο Μπιτωλίων του 1845 δεν αφήνει καμμία αμφιβολία (εικ.3α-3β).

 

εικ.2. η υπογραφή Γ. Μ

εικ.3α. Γ. Μανουήλ, Αγ. Δημήτριος Μπιτωλίων

εικ.3β. Γ. Μανουήλ, βόρεια είσοδος

εικ.4α. Γ. Μανουήλ, Αρχ. Γαβριήλ, Αγ.Δημήτριος Μπιτωλίων

εικ. 4β. Γ. Μανουήλ. Αρχ. Γαβριήλ. Βόρεια είσοδος Αγ. Γεωργίου.

Στο εσωτερικό οι άγιοι στον βόρειο και στον νότιο τοίχο από το τέμπλο έως τις θύρες του ναού αποδίδονται τεχνοτροπικά στο συνεργείο του Γ. Μανουήλ. Στον ίδιο αποδίδεται και η γλυκύτατη Πλατυτέρα στο Ιερό, όπως και η ζώνη με τους αποστόλους απο κάτω της. Οι πτέρυγες των αγγέλων αριστερά και δεξιά της Πλατυτέρας είναι του ίδιου τεχνίτη με την είσοδο, άρα του Γ. Μ. (εικ.5).

εικ.5. Γ.Μανουήλ, Αρχ. Γαβριήλ, Ιερό

Την αποκαθήλωση στην αριστερή κόγχη του ιερού ζωγράφισε το ίδιο χέρι με την αποκαθήλωση του ναού των Ταξιαρχών της Εράτυρας. Ο ίδιος πρέπει να ζωγράφισε και το σύνολο σχεδόν από τις εξαίρετης τέχνης εικόνες της 1ης και δεύτερης ζώνης του Τέμπλου, όπως και τις Δεσποτικές. Υποθέτω βάσει τεχνοτροπίας ότι είναι ο Γ. Μανουήλ. Αν ισχύει η απόδοση αυτή, ο Γ. Μ. αναδεικνύεται αναμφίβολα ως ο αξιολογότερος ζωγράφος της Εράτυρας. Επίσης έργο του Γ. Μ. είναι και ο πρόσφατα καθαρισμένος Παντοκράτωρ στην οροφή του ναού.

Έργα του Παπαθωμά Οικονομίδη (πρωτοσύγκελου Αγαθάγγελου)

Στην επιγραφή πάνω από την χαμηλή θύρα του δυτικού τοίχου διαβάζουμε ότι Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΣΩΤΟΥ, ΤΩΝ ΔΕΚΑ ΠΑΡΘΕΝΩΝ Και Η ΕΞΑΗΜΕΡΟΣ ΕΙΚΟΝΙΣΘΗΣΑΝ …. 1863. Όπως δείχνει και η τεχνοτροπία, αυτά μαζί με την Δευτέρα Παρουσία είναι τα έργα για τα οποία σεμνύνονταν ο πρωτοσύγκελος Αγαθάγγελος το 1905 (εικ.6,7,8). Είναι πρωτότυπα στην θεματολογία τους, ιδιαίτερα οι γυμνές μορφές των πρωτοπλάστων (εικ.7) και θυμίζουν δυτικά πρότυπα.

εικ.6. Παπαθωμά, Η παραβολή του ασώτου

εικ.7. Παπαθωμά, Η εξορία του Αδάμ

εικ.8. Παπαθωμά, Η πρώτη ημέρα

Έργο του Ι. Χριστοδούλου

Στην κάτω δεξιά μεριά του δυτικού τοίχου βλέπουμε το Παγκόσμιον Κριτήριον και το φοβερό στόμα του Άδη. Είναι έργο άλλου ζωγράφου, χρονικά λίγο μεταγενέστερο. Όπως με βεβαιότητα δείχνουν η τεχνοτροπία των μορφών και η “γραμματοσειρά”, ζωγράφος είναι ο σιατιστινός Ιωάννης Χριστοδούλου, ο οποίος το 1895 ζωγράφισε στην Εράτυρα την εκκλησία των Δώδεκα Αποστόλων (εικ.9β).

εικ.9α. Ι. Χριστοδούλου, Το Πανκόσμιον Κριτήριον

εικ.9β. Ι. Χριστοδούλου, Δώδεκα

Τα ύστερα του 1909

Απομένουν οι ελαιογραφίες ψηλά στο βόρειο και στο νότιο τοίχο, κάτω απ’ τον γυνακωνίτη, σε μουσαμά κολημένο, με τη χρονολογία 1909 (εικ.10). Δεν είναι του πρωτοσύγκελου. Άλλη τεχνοτροπία και άλλος γραφικός χαρακτήρας. Το 1909 έχουμε σε τρία σπίτια της Εράτυρας από δύο ζωγραφισμένα θέματα σε τοίχους (Λάτσκου, όπου και “οι σταχομαζώχτρες”, Τζάρου και Λαζ. Κωνσταντινίδη). Στο τελευταίο υπογράφει ο (μη σελιτσιώτης) Κ. Μανωλόπουλος.

εικ.10.Αγνώστου. Η αγ. Μαύρα, 1909

Τέλος

Ο προσφάτως καθαρισθείς Παντοκράτωρ στην οροφή δείχνει έργο του Γ. Μανουήλ. Απομένουν να αποδοθούν μετά από περισσότερη διερεύνηση οι άγιοι χαμηλά στο ιερό, η δεξιά κόγχη με την Ζωοοδόχο Πηγή (Παπαζήκου ή (και) Παπαθωμά), καθώς και οι αγιογραφίες κοντά και πάνω από την νότια θύρα (Αγ.Στυλιανός, Κοίμηση, Αγ. Βαρβάρα), οι οποίες μάλλον είναι του Παπαθωμά. Ακόμα οι ζωγραφιές με τους Αποστόλους πάνω απ΄ τον γυναικωνίτη.

Σημείωση: Χάριν συντομίας, εδώ παραλείπονται οι παραπομπές και η αναλυτική τεκμηρίωση.